We współczesnym międzynarodowym obrocie gospodarczym spory rozstrzygane są przede wszystkim na drodze arbitrażu, tj. przez sądy polubowne, które są społeczne,   niepaństwowe i prawie tak stare jak ludzkość. Prawna regulacja arbitrażu bowiem nastąpiła już   w prawie rzymskim. Najogólniej rzecz biorąc, sądownictwo polubowne jest sądownictwem niepaństwowym, powoływanym zgodną wolą stron do rozstrzygania ich sporów wyrokiem mającym moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego. Pozwala ono zatem, z jednej strony, uniknąć sformalizowanego postępowania przed sądami powszechnymi, a z drugiej strony – uzyskać wyrok, który na określonych warunkach ma moc wyroku sądu państwowego ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu, z możliwością prowadzenia na podstawie takiego wyroku postępowania egzekucyjnego włącznie.

Dziś, arbitraż jest najpopularniejszym sposobem rozstrzygania sporów między firmami w Stanach Zjednoczonych i dość częsty w krajach UE. Obok arbitrażu popularność zyskują również alternatywne metody rozstrzygania sporów, znane pod nazwą ADR (alternative dispute resolution), takie jak mediacja. Ale arbitraż zdecydowanie wysuwa się na pierwszy plan. W Europie największą renomą cieszy się Sąd Arbitrażowy przy ICC (Międzynarodowa Izba Handlowa) w Paryżu. W Polsce firmy rzadko korzystają z tego instrumentu w obawie, że ich sprawa nie zostanie rozstrzygnięta w sposób bezstronny, choć sądów arbitrażowych jest kilkadziesiąt. Do największego z nich, działającego przy Krajowej Izbie Gospodarczej, trafia rocznie ok. 600 spraw.

Sądy polubowne mają nad sądami powszechnymi kilka przewag, stanowiących o atrakcyjności tych pierwszych: z reguły sprawami zajmują się tam w roli arbitrów najlepsi fachowcy, znający realia kontaktów handlowych, co pozwala na sprawne i rzetelne rozstrzygnięcie sporu; arbitraż jest tajny; postępowanie prowadzi się w języku i według prawa wybranego przez strony, a orzeczenia są wykonalne na mocy międzynarodowej konwencji, obowiązującej w 133 krajach, w tym w Polsce. Dziwi więc sytuacja, w której, przy zapchanym, niewydolnym systemie sądów powszechnych, polskie firmy tak rzadko sięgają po arbitraż. Skąd bierze się ta rezerwa?

Najczęściej pada kilka wyjaśnień:
– brak wiedzy, jakie daje on możliwości,
– uprzedzenia związane z niezbyt dobrymi doświadczeniami sprzed 1989 r.,
– prawnicy nieufnie podchodzą do arbitrażu, bo nie uczyli się o nim na studiach
– i wreszcie zapewne najistotniejsze: firmy obawiają się, czy ich sprawa zostanie rozstrzygnięta w sposób bezstronny

Arbitraż handlowy jest dominującym sposobem rozstrzygania sporów nie tylko w międzynarodowym, ale i w wewnętrznym obrocie gospodarczym. Zawdzięcza tę swoją rolę wielu czynnikom, m.in.:
– Sądownictwo polubowne rozwinęło się w nadziei włączenia do rozstrzygania sporów znawców życia gospodarczego, ekspertów w danej dziedzinie. Środowisko handlowe życzy sobie więc sędziów dobrze obeznanych z handlem. W obrocie międzynarodowym działają sędziowie eksperci, najczęściej prawnicy ze sfery prawnej obsługi obrotu międzynarodowego.
– Środowisko handlowe dąży do uzyskania wpływu stron sporu na skład sądu.   Jest to możliwe wyłącznie w arbitrażu.
– W arbitrażu strony mają wpływ nie tylko na skład sądu, ale i na procedurę. W większości systemów prawnych strony mogą określić tryb postępowania przed sądem arbitrażowym.
– Od sądu polubownego oczekuje się szybszego i mniej sformalizowanego niż w sądownictwie państwowym rozstrzygania sporów. Tę większą sprawność postępowania osiąga się w arbitrażu dzięki jednoinstancyjności postępowania i prostszej procedurze. Od orzeczeń arbitrażowych nie przysługują w zasadzie zwyczajne środki odwoławcze. Istnieje natomiast środek nadzwyczajny, jakim jest skarga o uchylenie orzeczenia sądu polubownego lub skarga o unieważnienie orzeczenia. Postępowanie arbitrażowe jest mniej rozbudowane niż w sądzie powszechnym. W większości systemów prawnych sąd arbitrażowy jest związany tylko podstawowymi zasadami procedury, a nie szczegółowymi uregulowaniami zawartymi w kodeksach postępowania cywilnego.
– Do arbitrażu świat gospodarczy jest przyciągany również dzięki kameralności postępowania, procesy odbywają się bez publiczności, są co prawda jawne, ale nie publiczne. Poufność postępowania jest ceniona przez firmy uczestniczące w obrocie gospodarczym.
– Koszty postępowania są w arbitrażu na ogół niższe niż w sądach państwowych, głównie dzięki krótszemu cyklowi procesu i tym samym niższym kosztom zastępstwa prawnego.
– W międzynarodowym obrocie gospodarczym preferencja dla arbitrażu wynika również z braku zaufania do sądów w kraju kontrahenta. Sędziowie państwowi są związani ze swoim państwem i porządkiem prawnym, na którym się wykształcili, podczas gdy arbitrzy są ludźmi obrotu międzynarodowego znającymi go i znającymi świat, niezależnymi i pozbawionymi uprzedzeń krajowych.
– Istotną kwestią, zwłaszcza w obrocie międzynarodowym, jest istnienie ograniczonej możliwości wykonywania w innym państwie wyroku sądu państwowego. Brak jest bowiem powszechnie obowiązujących norm międzynarodowych w tym zakresie.
– Arbitraż orzeka biorąc pod uwagę przede wszystkim wolę stron wyrażoną w umowie (kontrakcie), a także zwyczaje handlowe ustalone dla danej branży

Handel międzynarodowy obarczony jest ryzykiem konfliktów. Ich przedprocesową formą rozwiązywania jest sadownictwo polubowne lub arbitrażowe. O takich formach działań mówić będą najwybitniejsi eksperci i prawnicy z Krajowego Stowarzyszenia Sadownictwa Polubownego.